Er is weer een goed-fout discussie wat betreft de oorlog uitgebroken, iets dat in Nederland ‘uiterst gevoelig’ ligt, aldus diverse media en commentatoren. De aanleiding is een omstreden gedicht van de 15 jarige Auke de Leeuw, over zijn oudoom die in de oorlog ‘een foute keuze maakte voor een verkeerd leger met verkeerde idealen’. Hij vluchtte voor de armoede en hoopte op een beter leven, aldus Auke, die naar eigen zeggen met zijn moeder brieven van zijn oudoom had bekeken en het gedicht daarop baseerde. Hij beschrijft hoe zijn overgrootmoeder was verscheurd door de oorlog daar vier kinderen in het verzet zaten, en zij ze allemaal even lief had. Hij besluit dat ook Dirk Siebe, zijn oudoom, niet vergeten mag worden.
Op het persoonlijke niveau is hier niks mis mee. Auke praat de daden van zijn oudoom immers niet goed, erkent dat hij een verkeerde keuze maakte en de Waffen-SS een fout leger is. Dat klinkt misschien wat eufemistisch voor mensen die hun halve familie zijn verloren vanwege dit foute leger en het foute regime dat het diende, maar Auke bedoelde dit ongetwijfeld niet te bagatelliseren. Zo’n 20.000 Nederlanders maakte deze verkeerde keuze voor een verkeerd leger, en de vraag is interessant en legitiem waarom ze dat deden. Waren het overtuigde nazi’s en jodenhaters, of waren het jonge jongens die zich door de propaganda lieten misleiden, op zoek misschien ook naar spanning en avontuur, of bang voor de communisten? Onderzoek naar de oorlog laat steeds weer zien dat er naast (git)zwart en wit ook vele grijstinten waren, en het soms achteraf wel makkelijk oordelen is.
Maar zo’n gedicht voordragen op de Nationale Dodenherdenking, waar de slachtoffers van de oorlog en de nazi-terreur centraal staan, is ongepast en zeer kwetsend voor veel nabestaanden. In discussies hierover op Facebook heb ik gemerkt (en ben ik ook geschrokken) hoezeer sommigen zich gekwetst voelen, en het idee hebben dat dader en slachtoffer worden gelijkgesteld en wie weet binnenkort omgedraaid. Amanda Kluveld schreef er een pittig stuk over op de Volkskrant. Ze schrijft:
Wij leven in een land waar er stemmen klinken die ervoor pleiten geen onderscheid meer te maken tussen goed en fout of tussen daders en slachtoffers als het om de Tweede Wereldoorlog gaat. De keuze tussen goed en kwaad, zo is de boodschap, is maar een toevallige. Dit maakt daders tot toevallige daders en daarmee tot slachtoffer. Hiermee is iedereen een slachtoffer geworden en daarmee dus niemand. Hiermee is iedereen noch goed, noch fout en daarmee collectief ontslagen van rekenschap geven van het verleden.
Is Auke’s gedicht op zichzelf een moedige poging met een lastig verleden in het reine te komen, op nationaal niveau is dat wel de consequentie wanneer we ook de daders gaan herdenken. Iedereen is mens en heeft een reden gehad waarom hij deed wat hij deed, maar foute keuzes hebben wel gevolgen voor anderen, namelijk de vele slachtoffers van de nazi’s. Aukes oom vocht mee in een leger dat de verschrikkelijkste misdaden pleegde en dorpen en steden van Joden ‘zuiverde’. Door hem tegelijkertijd te herdenken met de uitgemoorde families van Joden en omgekomen verzetsstrijders worden zij (onbedoeld wellicht) op één lijn gezet.
Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft het gedicht inmiddels geschrapt als onderdeel van de dodenherdenking, maar doet dat met flinke tegenzin:
Het comité benadrukt dat het nimmer de ambitie of de wens heeft gehad om de Nationale Herdenking te verbreden door ook daders te herdenken. Tijdens de Nationale Herdenking worden alle Nederlanders herdacht die slachtoffer zijn geworden van Duitse en Japanse oorlogsterreur.
Het comité betreurt het dat een integer gedicht van een jongere tot speelbal wordt in een discussie van volwassenen. Dat het gedicht niet voorgedragen wordt op de Dam doet niets af aan de waardering die het comité heeft voor het gedicht van Auke. Het comité betreurt de discussie en vindt het verdrietig dat de keuze van het comité om deze jongere aan het woord te laten op de Dam tot zoveel emoties heeft geleid. Derhalve heeft het comité besloten om het gedicht niet te laten voordragen.
Het gedicht was overigens niet als winnaar, maar als tweede uit de bus gekomen en zou daarom in eerste instantie niet op de Dam, maar op kamp Westerbork worden voorgedragen. Daar was de directie van kamp Westerbork echter tegen, en daarna besloot het Comité 4 en 5 mei om het in het programma op de Dam op te nemen. Je zou verwachten dat men dan eerst even overlegt met organisaties als het Auschwitz comité of het CIDI, maar die wisten van niks en het Auschwitz comité dreigde de herdenking op de Dam te boycotten als het omstreden gedicht toch werd voorgedragen. Je zou verwachten dat men zo’n discussie had kunnen zien aankomen na de weigering van Kamp Westerbork, maar nee, men is er volledig door overvallen, en betreurt dat het gedicht – en daarmee ook Auke zelf – speelbal is geworden in een discussie. Een discussie die men met gemak had kunnen voorkomen. Hoewel ik meevoel met het comité dat het gedicht integer is en Auke niks kan worden verweten, is het juist het comité dat hem tot speelbal heeft gemaakt. Saillant detail is overigens dat die keuze al vanaf eind maar top hun website stond, maar het pas deze week tot commotie leidde.
In een interview in NRC Handelsblad afgelopen donderdag (kort voor de terugtrekking van het gedicht) wordt Auke gevraagd wat hij van alle commotie vindt en of hij zich ervan bewust is een gevoelig thema aan te snijden. Hij antwoordt daarop dat hij ‘wilde laten zien dat oorlog alleen verliezers kent: aan de goede en aan de verkeerde kant. Hoe kunnen wij leren van onze fouten als wij die fouten niet mogen benoemen?’ Hij zegt verder dat het soms moeilijk is om de juiste keuzes te maken. Dat is allemaal waar, en zijn voor een 15 jarige wijze woorden, maar de dodenherdenking is niet bedoeld voor de ‘verliezers’ aan de verkeerde kant en het bestuderen van hun foute keuzes. Er is met alle respect toch wel een moreel verschil tussen beide groepen, omdat door de keuzen van de een de anderen slachtoffer zijn geworden. Het is misschien een beetje alsof je bij een ongeluk waarbij een dronken autobestuurder naast zijn eigen dood de dood van een onschuldige tegenligger veroorzaakt, zegt dat zij beiden het slachtoffer zijn van de alcohol. Klopt op zich, maar de tegenligger had geen keuze en de dronken bestuurder wel, die had de alcohol kunnen laten staan, al had hij natuurlijk niet gedacht dat het zo slecht zou aflopen en dat ook niet gewild.
Fouten wegpoetsen
Nog een citaat van Amanda Kluveld:
Na de ophef over het gedicht van de vijftienjarige scholier Auke de Leeuw, over een oudoom bij de Waffen-SS, dat zou worden voorgelezen tijdens de Dodenherdenking op de Dam, polste een verslaggeefster van Omroep Brabant een aantal mensen op straat wat zij van de ophef vonden. ‘Alles kan tegenwoordig’, is een antwoord wat zij krijgt. Ook het gedicht voorlezen op de Dam. “Ja”, zegt de man, “het gaat over de slachtoffers, maar de slachtoffers waren de Joden meestal maar ik vind dat de Joden tegenwoordig ook niet zo braaf zijn he, Israël, die hakken ook maar raak daaro, de buurlanden en zo”. “U zegt eigenlijk wat is goed, wat is fout?”, vraagt de verslaggeefster. “Ja”, zegt de man. De verslaggeefster: “Nou, misschien wil deze jongen dat ook wel zeggen.”
Daaruit blijkt wel degelijk dat men dader en slachtoffer gelijk wil stellen of dat het in elk geval zo wordt opgevat. Het is een steeds meer gehoord sentiment: de Joden zijn de nieuwe daders geworden, en de Palestijnen de nieuwe slachtoffers, en daarom moet het ook maar eens afgelopen zijn met al die overdreven aandacht voor hun lijden. Soms beweert men in één moeite door dat de Joden de Holocaust misbruiken om hun misdaden van nu weg te poetsen. In feite gebruiken wij echter juist (vermeend) onrecht door Israel om de schandvlek van onze geschiedenis weg te poetsen. Als de Joden nu hetzelfde doen, als ze tot evenveel wreedheid en onrecht in staat zijn, dan was het toch niet zo heel extreem wat wij deden, toch? En als dader en slachtoffer in zekere zin inwisselbaar zijn, en iedereen afhankelijk van de situatie en een min of meer toevallige foute keuze tot de een dan wel de andere categorie kan behoren, dan is wat de nazi’s deden en de hulp die zij van vele ambtenaren, politieagenten en spoorwegpersoneel kregen niet zo heel extreem. Tragisch, dat zeker, maar ook menselijk, want zeg nou zelf, in die omstandigheden had jij misschien wel hetzelfde gedaan.
Het is een vorm van relativisme die heel gevaarlijk is. Natuurlijk is het goed te beseffen dat ook goede of op zijn minst gewone mensen soms foute keuzes kunnen maken en dat er ook gemene Joden waren. Maar er is een groot verschil tussen zij die konden kiezen en zij die dat helemaal niet konden. En er is een groot verschil tussen hen die ervoor kozen, ondanks alle gevaren, bij het verzet te gaan en bonnen te jatten, en zij die Joden aangaven om er een paar tientjes mee te verdienen. Er is goed en fout, al is het niet altijd zo absoluut. En er is ook een groot verschil tussen een ideologie die uit is op het uitmoorden van hele bevolkingsgroepen en een ideologie die uit is op het recht op zelfbeschikking voor de Joden. Wie in dienst is van het leger dat op dat laatste is gebaseerd kan ook wreedheden begaan, net als NAVO soldaten, maar bij een racistische ideologie ben je per definitie fout bezig.
Het is echter nog niet over met de commotie en de foute keuzes om op dodenherdenking foute zaken te herdenken, oftewel: wordt vervolgd.
Ratna Pelle